پایه ریزی روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران را باید مربوط به ماههای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی دانست . امام خمینی رحمه ا... در ماههای آخر عمر نظام طاغوت در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی طی دهها مصاحبه با خبرنگاران خارجی همواره مبتنی بر داشتن روابط خارجی صلح آمیز و دوستانه با تمام کشورهای جهان به جز اسرائیل به شرط حفظ استقلال و عدم دخالت در امور داخلی بوده است . با وجود موضع بسیار انتقادی رهبر فقید انقلاب نسبت به آمریکا به خاطر سلطه غیرعادلانه گذشته آن بر کشور حتی کشور مذکور در لیست سیاه قرار نداشته و همانند سایر کشورها در داشتن روابط دوستانه با ایران انقلابی با مانعی روبرو نبوده است . با آنکه جمهوری اسلامی ایران علی الاصول با بسیاری از دولتها که اصولا سیاست خصمانه و یا حداقل غیر دوستانه ای در قبال حکومتهای مذهبی اتخاذ می کنند نمی توانند سر سازگاری داشته باشد اعلام مواضع مسالمت جویانه امام خمینی (ره) در مقابل جهانیان در آن زمان شگفت انگیز و غافلگیر انه بود تا آنجا که اکثر کشورهای دنیا از جمله آمریکا از همان اوقات اولیه پیروزی انقلاب اسلامی شتابانه اقدام به شناسایی حکومت جدید نمودند.

با استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران اصل یکصدو پنجاه ودوم قانون اساسی با اعلام اینکه سیاست خارجی کشو ر براساس روابط صلح آمیز متقابل با دول غیر محارب استوار است برموضوع انقلابی مذکور رسمیت بخشید . در عمل نیز روابط خارجی با حفظ اصول استقلال نفی سلطه و عدم تعهد با تمام کشور ها به جز اسرائیل استمرار یافت .

اما جریانات پر ماجرای پس از پیروزی انقلاب اسلامی سیاست متوازن و مسالمت آمیز مقرر را بر هم زد اشغال سفارت آمریکا (13 آبان 58) توسط دانشجویان پیرو خط امام و به دنبال آن قطع رابطه آمریکا با ایران تبعات فوری نگران کننده و زیانباری را به دنبال آورد تا آنجا که جنگ هشت ساله تحمیلی عراق علیه ایران (31/6/59) تا(3/5/67) را به اشاره و ناشی از فتنه آمریکا می دانند . از طرفی دیگر صدور انقلاب و تسری آرمانخواهیهای مکتبی و آزادبخش آن به کشورهای اسلامی سران بسیاری از کشورها را به موضعگیری غیر دوستانه علیه نظام سیاسی کشور ما سوق داد. علاوه بر آن جهان غرب که اصولا با نظام اسلامی میانه خوبی ندارد و برخی دیگر از کشورها ی اقماری و وابسته به آمریکا جانب احتیاط را می گیرند و نوعا از داشتن رابطه کاملا دوستانه امساک و پرهیز دارند.

مجموعه مذکور طیف وسیعی از عدم تفاهم را ایجاد نموده است به ترتیبی که جمهوری اسلامی ایران در تلاش و تکاپو برای بازیابی و افزایش روابط سیاسی دوستانه و صلح آمیز با نوعی انزوای سیاسی تحمیلی دست و پنجه نرم می کند . هر گونه سیاست دشمن تراش بهبود روابط بر اساس احترام متقابل است که دکتر ولایتی وزیر امور خارجه سابق در مصاحبه با خبرنگاران داخلی و خارجی اعلام می نماید که روابط جمهوری اسلامی ایران با تمام کشورها بر اساس احترام متقابل است و من در زمینه رابطه با غرب هیچ مانعی نمی بینم و از این رو شرط رعایت اصل عدم مداخله جزء سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است که مقام معظم رهبری در دیدار اعضای دانشگاه علوم استراتژیک ارتش در سال 1372 بیان می دارد ما در صدد دخالت در امور دیگران و زورگویی به هیچ از کشورها نیستیم و آن را لازم نمی دانیم.

از جمله تلاشهایی که دولتمردان در راه اصول سیاست خارجی در پیش گرفته اند تاکید بر اصل همزیستی مسالمت آمیز است از این رو آیت ا... هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور سابق در مصاحبه با مجله تایم در سال 71 بیان می دارد آن چیز های که مصداق تندروی و مصداق میانه روی می دانید شاید از دید ما اینطور نباشد . مثلا من وقتی مطرح می کنم که ما می خواهیم با غرب همزیستی مسالمت آمیز داشته باشیم تفسیرآنها این می شود که آنها می خواهند ارزش انقلاب را پشت سر بگذارند . همین جا اختلاف پیدا می شود ما زندگی کردن در همزیستی با غرب را همراه با ارزشهای انقلابمان می توانیم داشته باشیم . وقتی که از انقلاب دفاع می کنیم شما چرا فکر می کنید که ما تند رو هستیم وقتی می گوییم با غرب همکاری کنیم میانه رو شدیم ولی این دو از نظر ما می تواند با هم باشد .

باید توجه داشت که انقلاب اسلامی و التهابات و افت و خیزهای رسمی ناشی از آن به تمام معیارهای نماد یافته استکباری گذشته در کشور ما را آن چنان برهم زده است که برای راهیابی به وضعی جدید و پایدار زمانی طولانی لازم است . اصرار قدرتهای بزرگ به حفظ مواضع سلطه جویانه پیشین خود و اصرار متقابل جمهوری اسلامی ایران بر مواضع اصولی نفی سلطه ، جنگ سردی است که پایان دقیقی برای آن نمی توان تعیین کرد . با توجه به ارتکاز جبهه قدرتهای غربی ، استعداد سلطه پذیری بسیاری از کشورهای جهان سوم در مقابل آمریکا و افول ابر قدرت شرق ، اوضاع جهانی به گونه ای است که جمهوری اسلامی ایران علی رغم آنکه از نظر نظامی دولت مجاری را در پیش روی خود نمی بیند و با بسیاری از کشورها قراردادهای فرهنگی و اقتصادی منعقد کرده است برای بر قراری روابط دوستانه و سازنده با بسیاری از دولتها باید صبر و حوصله فراوانی از خود نشان دهد .

عادل روحی - حقوقدان